Άγιος Χριστόφορος ο κυνοκέφαλος

Από τις πιο παράξενες και σπάνιες απεικονίσεις της ορθόδοξης εικονογραφίας αποτελεί η μορφή του σήμερα τιμώμενου Αγίου Χριστοφόρου. Από τον 17ο αιώνα και μέχρι τον 19ο  κυριαρχούσε στους ναούς η ιστόρησή του ως κυνοκεφάλου, δηλαδή με σώμα ανθρώπου και κεφαλή σκύλου, ενώ στην βυζντινή τέχνη απαντά αποκλειστικά η απεικόνισή του ως αγένειου νέου με στρατιωτική ενδυμασία. Ποικίλες είναι οι ερμηνείες που έχουν επιχειρηθεί, οι οποίες άλλοτε λαμβάνουν υπόψη τους την παραδεδομένη ιστορία της ζωής του Αγίου και άλλοτε την αγνοούν. 

Σύμφωνα, λοιπόν, με το συναξάρι του Αγίου (όπως παρατίθεται στο Μηναίον Μαΐου): καὶ περὶ τούτου τοῦ ἐνδόξου καὶ μεγαλομάρτυρος λέγεται τερατώδη τινὰ καὶ παράδοξα. ὅτι τε κυνοπρόσωπος ἦν (τουτέστι δύσμορφος καὶ ἄγριος τὴν ὄψιν) ἐκ τῆς χώρας τῶν τοὺς ἀνθρώπους κατεσθιόντων.

Είναι φανερό ήδη από τον βίο του Αγίου ότι η απεικόνισή του με κεφαλή σκύλου ερμηνεύεται εξ αρχής ως σύμβολο σωματικής ασχήμιας και όχι ως κυριολεκτικός χαρακτηρισμός.

Από την ίδια πηγή παραδίδεται ότι το πρότερο όνομα του Αγίου ήταν Ῥέπρεβος. Ο σχολιαστής του Μηναίου αναφέρει σε υποσημείωση ότι: τὸ Ῥέπρεβος, ἀρχαῖον ὄνομα τοῦ Ἁγίου Χριστοφόρου, φαίνεται Ῥωμαϊκόν, ὅ ἐστι Λατινικόν κατά τι παρηλλαγμένον, καὶ ἔδει γράφεσθαι ὀρθότερον Ῥέπρεβος (ἐκ τοῦ Reprobus), ὅπερ ἐξελληνιζόμενον σημαίνει τὸν ἀδόκιμον, ἀπόβλητον ἐκ Θεοῦ, καὶ ἑπομένως ἐπάρατον, στυγερόν, συνήθως δὲ τὸν ἔχοντα ὀλέθριόν τι εἰς τὴν φυσιογνωμίαν αὐτοῦ. Τοιοῦτον ὄνομα, εἴτε κυρίως εἴτε ἐπιθετικῶς, ἐδόθη ἀναμφιβόλως εἰς τὸν Ἅγιον διὰ τὴν δυσμορφίαν αὐτοῦ καὶ ἀγριότητα τοῦ ἤθους, ἐὰν ὅλως ἀληθεύωσι τὰ τῶν Συναξαριστῶν.

Το πρώτο όνομα του Αγίου (το οποίο αντικατέστησε το Χριστόφορος, όταν βαπτίστηκε μαζί με τους Ρωμαίους στρατιώτες που τον οδηγούσαν ενώπιον του αυτοκράτορα Δεκίου, από τον Ιερομάρτυρα Βαβύλα στην Αντιόχεια) αποτελεί, επομένως, για τον Σχολιαστή μία ακόμη ένδειξη ότι η σωματική δυσμορφία και η καταγωγή του από φυλή αγρίων είναι τα στοιχεία που οδήγησαν στον χαρακτηρισμό του ως κυνόμορφου. 

Προς την ίδια κατεύθυνση δείχνει και η φράση που παραδίδεται στο συναξάρι Delehaye: ἀλλά τινες αὐτὸν οὔτως ὑπενόησαν διὰ τὸ ἐθνικόν καὶ ἄγριον και φοβερόν. 
Την ίδια ερμηνεία δίνει και ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης στον Συναξαριστή του: Kυνοπρόσωπος ἐδὼ πρέπει νὰ νοηθῇ ὅτι ὁ Ἁγιος ἦτον ναὶ ἄσχημος καὶ ἄμορφος εἰς τὸ πρόσωπον, ὄχι δὲ καὶ πὼς εἶχε σκύλου μορφὴν μὲ τελειότητα, καθῶς οὐ καλῶς ἱστοροῦσιν αὐτὸν μερικοὶ ἀμαθεῖς ζωγράφοι. Ἀνθρώπινον γὰρ πρόσωπον εἶχε, καθῶς καὶ οἱ λοιποὶ ἄνθρωποι, ἄσχημον ὄμως καὶ φοβερὸν καὶ ἠγριωμένον. Ἕνα γὰρ εἶδος καὶ μίαν φύσιν ἐποίησεν ὁ Θεὸς ὅλων τῶν ἀνθρώπων, κἀν καὶ μερικοὶ ὀλίγον παραλλάττουσιν ἀπό τοὺς ἄλλους, κατά τινα ἀνομοιότητα.

Θα μπορούσαμε, επομένως, να υποθέσουμε ότι η ζωόμορφη απεικόνιση του Αγίου αποτελεί εισχώρηση της λαϊκή φαντασίας και της λαϊκής τέχνης στην αγιογραφία, ειδικά εφόσον η βιογραφία του δίνει το κατάλληλο έρεισμα. Θα πρέπει να συνυπολογίσουμε εδώ και την ευρεία απήχηση της Φυλλάδας του Μεγαλεξάνδρου, που, στην τελευταία, πεζή και δημώδη μορφή της, αποτέλεσε προσφιλέστατο ανάγνωσμα από τον 17ο αιώνα και εξής (εποχή που ταυτίζεται με την εμφάνιση και ακμή της κυνόμορφης απεικόνισης του Αγίου Χριστοφόρου). Στην Φυλλάδα περιγράφεται η συνάντηση του Μεγαλεξάνδρου με την φυλή των Κυνοκεφάλων και η μεταξύ τους μάχη, που καταλήγει με νίκη του πρώτου.

Σημειώνεται ότι η περισσότερο γνωστή σήμερα απεικόνιση του Αγίου Χριστοφόρου με ανθρώπινη μορφή και ενώ μεταφέρει στους ώμους του τον Χριστό ως μικρό παιδί μέσα σε ποτάμι δεν παραδίδεται από κανένα ορθόδοξο κείμενο και σήμερα είναι γενικά παραδεκτό ότι προέρχεται από δυτικές παραδόσεις.

Ιερός ναός Αγίων Αναργύρων Αντρωνίου Ηλείας (18ος αιώνας)

Ιερός Ναός Αγίου Αθανασίου Αλεποχωρίου Διδυμοτείχου.

Καθολικό Κάτω Μονής Δίβρης Ηλείας (18ος αιώνας)

Ιερός Ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου, Λίνδος Ρόδου.

Ναός Παμμεγίστων Ταξιαρχών, Μηλιές Πηλίου (18ος αιώνας)

Συλλογή Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου (1685)

Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την συγκεκριμένη απεικόνιση του Αγίου Χριστοφόρου μπορείτε να βρείτε εδώ, εδώ και εδώ.

Εικονογραφία της Αγίας Μαύρας

Πιθανώς για τους περισσότερους Έλληνες, πλην των Επτανησίων και των Ηλείων, η Αγία Μαύρα, αν δεν είναι σχεδόν άγνωστη, πάντως δεν συγκαταλέγεται ανάμεσα στους πιο γνωστούς Αγίους.

Η τιμή της, μαζί με του συζύγου και συναθλητή της Τιμοθέου, έφτασε στα Επτάνησα μέσω του Φράγκου Δούκα των Αθηνών, Walter του ΣΤ΄, κόμη της Βριέννης (συχνά αναφέρεται στις Ελληνικές πηγές ως Ουάλτερος ή Βάλτερος Βριέννιος). Συγκεκριμένα, παραδίδεται ότι ο κόμης της Βριέννης καταγόταν από την γαλλική πόλη Sainte Maure (Αγία Μαύρα) και μετά την κατάκτηση της Λευκάδας καθιέρωσε στο νησί την τιμή της Αγίας. Μάλιστα, κατά τους μεσσαιωνικούς χρόνους το νησί ήταν γνωστό με το όνομά της, ενώ το ίδιο όνομα φέρει και το κάστρο που διατηρείται ως σήμερα στην είσοδο του νησιού. Εντός του υπήρχε ως τις αρχές του 19ου αιώνα ο ναός που έχτισε στο όνομα της Αγίας Μαύρας η Ελένη Παλαιολογίνα στα μέσα του 15ου αιώνα.

Χάρη στους Φράγκους φαίνεται ότι έφτασε η τιμή της Αγίας Μαύρας και στα υπόλοιπα νησιά των Επτανήσων, κυρίως δε στην Ζάκυνθο, όπου βρίσκεται ο περίφημος ναός της, στο χωριό Μαχαιράδο (ανοικοδομούμενος σήμερα μετά από πυρκαγιά).

Εξαιτίας των στενών επαφών και των συνεχών ανταλλαγών μεταξύ Ζακύνθου και Ηλείας, ήδη από τα προεπαναστατικά χρόνια, η Αγία Μαύρα είναι ιδιαίτερα σεβαστή σε όλον τον Ηλειακό κάμπο: αρκετοί ναοί είναι αφιερωμένοι στην μνήμη της, όπως στο ομώνυμο χωριό του δήμου Πηνειού (πρώην Σαμπάναγα). Η 3η Μαΐου εορτάζεται, επίσης, με λαμπρότητα και σε πολλά χωριά του Δήμου Αρχαίας Ολυμπίας, όπως στην Ηράκλεια, στο Σμίλα και στον Πλάτανο.

Κατά κύριο λόγο, η Αγία Μαύρα παριστάνεται στις φορητές εικόνες μόνη της, χωρίς την συνοδεία του συζύγου της, Αγίου Τιμοθέου, γεγονός που αντικατοπτρίζεται και στην αφιέρωση των ναών μόνο στο όνομά της. Παρουσιάζεται ως νέα και όμορφη (κατά την βιογραφία που παρατίθεται στο Μηναῖον Μαΐου, το ζεύγος των Αγίων είχε μόλις συμπληρώσει 20 ημέρες έγγαμου βίου κατά το μαρτύριο), φέροντας το διακριτικό των γυναικών μαρτύρων, δηλαδή άλλοτε τον Σταυρό, άλλοτε το βάιον του φοίνικος ή ενίοτε και τα δύο.

Η Αγία Μαύρα (Ναΐδριο εντός του Κάστρου της Λευκάδας)

 Η εικόνα της Αγίας Μαύρας Μαχαιράδου Ζακύνθου.

Η Αγία Μαύρα, έργο του Πυργίου αγιογράφου
 Κωνσταντίνου Μιαούλη (1962)
(Ιερός ναός Αγ. Αθανασίου Ηράκλειας Ηλείας)